ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ, Γενάρης, Γατομήνας, Γελαστός, Καλεντάρης ή Καλαντάρης, Κλαδευτής, Μεγαλομηνάς, Πρωτάρης, Τρανός, Μεσοχείμωνας, κ.ά. είναι μερικές από τις ονομασίες που χρησιμοποιεί ο λαός μας για τον Ιανουάριο, τον πρώτο μήνα του χρόνου. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι ονόμαζαν την χρονική περίοδο Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου: Γαμηλίωνα, στην αρχαία Αθήνα (αυτόν το μήνα γίνονταν οι περισσότεροι γάμοι) και Ερμαίο στο Άργος. "Γενάρη μήνα κλάδευε/ και μη ρωτάς φεγγάρι". Ο Γενάρης λοιπόν ή κλαδευτής θεωρούνταν ως ο καταλληλότερος μήνας για κλάδεμα.
"Το γενάρη το φεγγάρι/ ήλιος της ημέρας λάμπει".
Ο Ιανουάριος οφείλει το όνομά του στο διπλοπρόσωπο θεό των Ρωμαίων Ιανό, θεό των θεών και πρώτο βασιλιά του Λατίου, του οποίου η λατρεία γίνονταν με γιορτές και διάφορες άλλες τελετές (οργιαστικές, πράξεις ακολασίας), στις οποίες υπήρχε παλλαϊκή συμμετοχή. Απομεινάρια των εορτών αυτών είναι πολλά από τα έθιμα που σχετίζονται με τις σημερινές πρωτοχρονιάτικες γιορτές, σε διάφορες περιοχές της πατρίδας μας (Ρογκατσάρια, Ανακατωσάρια, Μπαμπαλιούρια, Μπουρανήδες, κ.ά,), που είναι έθιμα αποκλειστικά κτηνοτροφικών-αγροτικών πληθυσμών και κοινωνιών.
Τοποθετημένο πύλες της Ρώμης το άγαλμα του Ιανού, κοίταζε με το ένα του πρόσωπο την έξοδο και με το άλλο την είσοδο της πόλης. Επομένως αντίκριζε ταυτόχρονα και το παρόν και το παρελθόν. Ο προσδιορισμός αυτός ισχύει τόσο για το χώρο όσο και για το χρόνο. Στο χέρι του κρατούσε ένα κλειδί. Μ' αυτό άνοιγε τις πύλες της Ρώμης αλλά και του καινούργιου χρόνου.
Το περιεχόμενο, λοιπόν, του χρόνου στο οποίο ανταποκρίνεται η τοποθέτηση της Πρωτοχρονιάς στην πρώτη Ιανουαρίου, είναι η γέννηση του φωτός, η γέννηση του Ήλιου. Παρετυμολογώντας, τώρα, το Γενάρη από το ρήμα γεννώ, ο λαός εξηγεί; "Γιατί το Γενάρη τον λένε Γενάρη; – Γιατί γεννά η μέρα τ' αρνιά"".
2. Γιορτές
Ιανουαρίου 2, της Αγίας Μερόπης, προστάτιδας των παρθένων γυναικών.
Ιανουαρίου 6, Θεοφάνια.
"Φεύγεστε να φεύγουμε
κι έρχετ' ο ζουρλόπαπας
με την αγιαστούρα του
και με τη βρεχτούρα του.
Τα κακάβια στο κεφάλι,
τα παιδιά στην αμασχάλη,
φίου… και φύγαν σαν καπνός.
… φωνάζουν φεύγοντας οι καλικάντζαροι, μια και κανένα κακό δεν μπορεί να αντισταθεί στον Μεγάλο Αγιασμό, που όλα τα εξαγνίζει.
Ιανουαρίου 7, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου ή Αϊ-Γιάννη του Βαπτιστή. Σε πολλά χωριά της Βόρειας Ελλάδας, στα γλέντια, ανήμερα τ' Αϊ Γιαννιού, τραγουδούσαν όμορφα δημοτικά τραγούδια, όπως το:
"Ανάθεμα ποιος μου ΄ριξε/ μωρέ/ τα μάγια στο πηγάδι/ …"
ή το
"Κάτου στουν Άγιου Πρόδρομου, στουν Άγιου Κωνσταντίνου,
πανηγυράκι γένουνταν, μιγάλη πανηγύρη.
Σαράντα δίπλες ου χουρός κι εξηνταδυό τραπέζια.
Όλ' έτρουγαν κι έπιναν κι όλοι χαροκοπούνταν.
Μον' ένας νιος, βρε, νιούτσικος, δεν τρώει και δεν πίνει.
Γιατί δεν τρως, βρε, νιούτσικε, και δεν χαροκοποιέσαι;
Γιατ' έχου ντέρτι στην καρδιά και δεν του φανερώνου.
Ιανουαρίου 8, της Αγίας Δόμνας, προστάτιδας των μαιών.
Ιανουαρίου 17, του Αγίου Αντωνίου. Θεραπευτή των δαιμονισμένων, των τρελών και των ανοήτων, για τους οποίους ο λαός λέει: "Είναι για τα σίδερα, είναι για τον άγι' Αντώνη". Οι αγρότες τιμούν τη μνήμη του με πανηγύρια. Τον θεωρούν προστάτη των χοίρων και η ημέρα της μνήμης του είναι γι' αυτούς αργία.Αν δεν τιμήσουν την εορτή του, τότε αυτός γίνεται τιμώρός και φέρνει παγωνιές, μπόρες, χαλάζι, χιόνια, δηλαδή καιρικές συνθήκες μη αρεστές στους αγρότες. Οι νοικοκυρές που δουλεύουν την ημέρα αυτή θα τιμωρηθούν. Ο άγιος θα στείλει "νυφίτσες" για να καταστρέψουν τα υφαντά των αργαλειών τους.
Ιανουαρίου 18, του Αγίου Αθανασίου. Τιμούν τη μνήμη του και απέχουν όλοι από όλες τις αγροτικές εργασίες.
Ιανουαρίου 20, του Αγίου Ευθυμίου προστάτη των εγκύων γυναικών και των μωρών παιδιών. Οι αγρότισσες τον τιμούν με αργία και παρασκευή ζαχαρωτών και αρτοπαρασκευασμάτων που τα μοιράζουν στα παιδιά.
Ιανουαρίου 30, των Τριών Ιεραρχών – Μεγάλου Βασιλείου, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Αποκαλούνται και Τριανταρχόντοι ή Γεραρχόντοι. Γιορτάζουν ο Αρχοντής και η Αρχόντω ή Αρχοντούλα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τους κατατάσσει μετά τους Αποστόλους, για την ισάξια συμβολή τους στην εξύψωση της χριστιανικής θρησκείας. Υπήρξαν σπουδαίοι ποιητές, φιλόσοφοι, πολυγραφότατοι συγγραφείς. Τιμούνται και γιορτάζονται από τη νεολαία μας, καθότι αυτοί είναι οι Προστάτες της παιδείας και των γραμμάτων.
Ιανουαρίου 19, του Αγίου Μακαρίου, τον οποίο τιμούν και λατρεύουν ιδιαίτερα στην Κύπρο.
Ιανουαρίου 2, της Αγίας Μερόπης, προστάτιδας των παρθένων γυναικών.
Ιανουαρίου 6, Θεοφάνια.
"Φεύγεστε να φεύγουμε
κι έρχετ' ο ζουρλόπαπας
με την αγιαστούρα του
και με τη βρεχτούρα του.
Τα κακάβια στο κεφάλι,
τα παιδιά στην αμασχάλη,
φίου… και φύγαν σαν καπνός.
… φωνάζουν φεύγοντας οι καλικάντζαροι, μια και κανένα κακό δεν μπορεί να αντισταθεί στον Μεγάλο Αγιασμό, που όλα τα εξαγνίζει.
Ιανουαρίου 7, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου ή Αϊ-Γιάννη του Βαπτιστή. Σε πολλά χωριά της Βόρειας Ελλάδας, στα γλέντια, ανήμερα τ' Αϊ Γιαννιού, τραγουδούσαν όμορφα δημοτικά τραγούδια, όπως το:
"Ανάθεμα ποιος μου ΄ριξε/ μωρέ/ τα μάγια στο πηγάδι/ …"
ή το
"Κάτου στουν Άγιου Πρόδρομου, στουν Άγιου Κωνσταντίνου,
πανηγυράκι γένουνταν, μιγάλη πανηγύρη.
Σαράντα δίπλες ου χουρός κι εξηνταδυό τραπέζια.
Όλ' έτρουγαν κι έπιναν κι όλοι χαροκοπούνταν.
Μον' ένας νιος, βρε, νιούτσικος, δεν τρώει και δεν πίνει.
Γιατί δεν τρως, βρε, νιούτσικε, και δεν χαροκοποιέσαι;
Γιατ' έχου ντέρτι στην καρδιά και δεν του φανερώνου.
Ιανουαρίου 8, της Αγίας Δόμνας, προστάτιδας των μαιών.
Ιανουαρίου 17, του Αγίου Αντωνίου. Θεραπευτή των δαιμονισμένων, των τρελών και των ανοήτων, για τους οποίους ο λαός λέει: "Είναι για τα σίδερα, είναι για τον άγι' Αντώνη". Οι αγρότες τιμούν τη μνήμη του με πανηγύρια. Τον θεωρούν προστάτη των χοίρων και η ημέρα της μνήμης του είναι γι' αυτούς αργία.Αν δεν τιμήσουν την εορτή του, τότε αυτός γίνεται τιμώρός και φέρνει παγωνιές, μπόρες, χαλάζι, χιόνια, δηλαδή καιρικές συνθήκες μη αρεστές στους αγρότες. Οι νοικοκυρές που δουλεύουν την ημέρα αυτή θα τιμωρηθούν. Ο άγιος θα στείλει "νυφίτσες" για να καταστρέψουν τα υφαντά των αργαλειών τους.
Ιανουαρίου 18, του Αγίου Αθανασίου. Τιμούν τη μνήμη του και απέχουν όλοι από όλες τις αγροτικές εργασίες.
Ιανουαρίου 20, του Αγίου Ευθυμίου προστάτη των εγκύων γυναικών και των μωρών παιδιών. Οι αγρότισσες τον τιμούν με αργία και παρασκευή ζαχαρωτών και αρτοπαρασκευασμάτων που τα μοιράζουν στα παιδιά.
Ιανουαρίου 30, των Τριών Ιεραρχών – Μεγάλου Βασιλείου, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Αποκαλούνται και Τριανταρχόντοι ή Γεραρχόντοι. Γιορτάζουν ο Αρχοντής και η Αρχόντω ή Αρχοντούλα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τους κατατάσσει μετά τους Αποστόλους, για την ισάξια συμβολή τους στην εξύψωση της χριστιανικής θρησκείας. Υπήρξαν σπουδαίοι ποιητές, φιλόσοφοι, πολυγραφότατοι συγγραφείς. Τιμούνται και γιορτάζονται από τη νεολαία μας, καθότι αυτοί είναι οι Προστάτες της παιδείας και των γραμμάτων.
Ιανουαρίου 19, του Αγίου Μακαρίου, τον οποίο τιμούν και λατρεύουν ιδιαίτερα στην Κύπρο.
3. Παροιμίες
Οι λαϊκές προσηγορίες του μήνα αυτού είναι ποικίλες. Τον λένε Καλαντάρη (γιατί τραγουδούν τα κάλαντα) Κρυαρίτη (για το πολύ κρύο που φέρνει) Μεγάλο και Τρανό και Μεγαλομηνά (γιατί έχει 31 ημέρες και οι νύχτες του είναι μεγάλες, όπως λέει και το τραγούδι «Νάταν οι μέρες του Μαγιού κι οι νύχτες του Γενάρη») Κλαδευτή (επειδή αρχίζουν τα κλαδέματα στα αμπέλια) Μεσοχείμωνα (επειδή βρίσκεται στη μέση του χειμώνα) Παγωνιά (επειδή παγώνουν τα νερά) Γατόμηνα (για τους νυχτερινούς έρωτες των γάτων) και Γελαστό (για τις Αλκυονίδες ημέρες του). Οι κτηνοτρόφοι τον λένε παρετυμολογικά Γεννάρη, επειδή στις ημέρες του γεννούσαν τα πρόβατα.
"Όλον το χρόνο κόκορας και γάτος το Γενάρη".
"Γενάρη μήνα κλάδευε/ φεγγάρι μη ξετάζεις".
"Όποιος θέλει να βαμβακώσει/ το Γενάρη άς οργώσει".
"Κόψε ξύλο το Γενάρη/ και μην καρτεράς φεγγάρι".
"Χαρά στα Φώτα τα στεγνά/ και τη Λαμπρή βρεγμένη".
"Αν τα Φώτα φωτερά και το Πάσχα βροχερό/ όλος ο κόσμος χαίρεται και η νύφη καμαρώνει".
"Του Γινάρι του φεγγάρι/ παρά λίγου νάνι μέρα". (Λέσβος)
"Το Γενάρη μήνα αν θες να ζεσταθείς/΄πίνε, τρώγε, τρέχα κι έπειτα να κοιμηθείς".
"Γενάρης μήνας πλάκωσε/ κοντά το καλοκαίρι".
"Ο Γενάρης και αν γεννάται/ του καλοκαιριού θυμάται".
"Κότα, χήνα το Γενάρη/ και παπί τον Αλωνάρη".
"Όρνιθα το Γενάρη/ κέφαλον τον Αλωνάρη".
"Μήνας πούχει -ρο/ το κρασί δεν θέλει νερό".
Μήνας που δεν έχει -ρο/ το κρασί θέλει νερό.***
Μήνας που δεν έχει -ρο/ το κρασί θέλει νερό.***
"Τις νύχτες του Γενάρη/ οι γάτες τις γλεντάνε".
"Ούτε Γενάρη δίχως ήλιο/ ούτε κορίτσι δίχως φίλο".
"Απ΄τον Γενάρη ως τη Λαμπρή/ δεν έχει σχόλη και γιορτή".
*** (Πράγματι ,τους μήνες Σεπτέμβριο, Οκτώβριο, κ.λπ. μέχρι το πολύ και τον Απρίλιο της επόμενης χρονιάς, το κρασί "κρατά" φρέσκο, ελαφρύ, όσο νά 'ναι καινούργιο και γλυκόπιοτο. μετά μπαίνουν οι ζεστοί μήνες, ενώ η ωρίμανσή του είναι πια στο τέλος της. Οι οινοπνευματικοί του βαθμοί αυξάνουν, η στιφάδα είναι πιο έντονη, το κρασί δεν είναι πια ελαφρύ. Τότε θέλει λίγο νερό, κρύο, στο ποτήρι για να το κάνει και πάλι ελκυστικό, ευχάριστο και για τους μήνες χωρίς "-ρο" (Μάιο, Ιούνιο, κ.λπ.)
Tον Ιανουάριο για μερικές μέρες σταματάει η κακοκαιρία. Χαμογελάει ο ήλιος και συμφιλιώνει στεριές και πέλαγα. Τις μέρες αυτές, ο λαός μας τις λέει «Αλκυονίδες» και είναι περίπου 10. Όσες μέρες χρειάζεται, σύμφωνα με τον μύθο, η Αλκυόνη για να κλωσήσει τα αυγά της.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου